Çocuklar ihtiyaçlarını ve isteklerini dile getirebilmek ve kendilerini ifade edebilmek için çeşitli yollara başvurabilir. Yetişkin olarak bizler çocuk kendini ifade edebilmek için ağlama, mızmızlanma gibi yolları tercih ettiğinde çözüm bulmak için önümüzü daha net görebiliriz. Ancak çözümsüz kaldığımızı hissettiğimiz, değer yargılarımıza uymayan, çocukların zaman zaman kendini ifade edebilmek için seçtiği önemli bir yol daha var: Yalan Söylemek.
Çocuklar genellikle üç yaş civarında yalan söylemeyi öğrenir. Bu yaştaki çocuklar gerçek ve hayal dünyasını tam olarak ayırt edemez ve gelişmekte olan dil becerileriyle gerçek ve hayalin ayırdında olmadan ifadelerde bulunur. Okul dönemindeki çocuklar (5-8 yaş) genellikle sorumluluklarından kaçınmak amacıyla okul, ev ödevi gibi konularda yalan söyleyebilir. Örneğin çocuğa bir gün içerisinde yapabileceğinden fazla ev ödevi veriliyorsa çocuk hem ödevi yapamamasının suçluluğundan kurtulmak hem de iyi bir çocuk olduğunu ispat etmek amacıyla yalan söyleyebilir. Çocuklar genellikle durumu kendi içlerine daha çok sinen şekilde değiştirmek, yaptıkları bir hatayı kapatmak, çatışmadan kaçınmak ya da ilgi görmek istediklerinde yalan söyler. Bu noktada çocuğu yalan söylediği için cezalandırmak ve ona kızmak yerine gerçeği fark etmesine teşvik etmek ve çocuğun yapabileceklerinden fazlasının istenip istenmediğinden emin olmak önemlidir. Onlarla dürüstlüğün önemi gibi konularda okumalar yaparak davranışlarını fark etmesini sağlayabilirsiniz.
Okul dönemi ve öncesindeki dönemde çocukların söyledikleri yalanlar kolayca fark edilip düzenlenebilir. Bu yazıda odaklanmak istediğim gelişim dönemi 8-12 yaş arasını kapsayan ergenlik öncesi (tween) olarak adlandırılan gelişim dönemidir. Ergenlik öncesi dönemdeki çocuklar önceki dönemlere göre yalanlarını sürdürmekte ustalaşsa da söyledikleri yalanların yansımalarına karşı daha duyarlı olur ve davranışı sonrasında güçlü suçluluk duyguları içine girer. Bir yetişkin olarak çocuğa kızmak, onu yalancılıkla etiketlemek yerine çocuğun davranışının amacı ve o davranışın altında yatan ihtiyacı belirlemek önemlidir.
Arkadaşları arasında kabul görmek, beğenilmek ihtiyacı mı duyuyor?
Okulda ya da evde çocuğu strese sokacak herhangi bir değişiklik var mı?
Sosyal ortamında kaygı duyduğu bir konu mu var? Örneğin öğle arasında öğretmenine soru sorduğu için eve gelmeyeceğini söyleyen çocuğunuzun dışarıda vakit geçirdiğini öğrendiniz. Bu noktada ona direkt kızmak yerine acaba öğretmeniyle iletişim kurmaya çekinip çekinmediğini gözlemlemek önemlidir.
Yalanının altında bir şeylerden kaçınma isteği mi var?
Aranızdaki ilişki düzeyine göre ebeveyni olarak size meydan okuma amacı mı taşıyor?
Davranışının altında herhangi bir ihtiyaç olmasa da bazı çocuklar gelişimsel ve davranışsal olarak yalan söylemeye eğilimli olabilir. Ebeveyn olarak önemli olan; aradaki güven ilişkisini, kurmak/korumak ve o ilişki çerçevesinde çocuğu yönlendirmektir. Çocuğunuza dürüstlüğün önemini vurgulayabileceğiniz bazı ipuçları:
Çocuğunuza karşı nazik olun. Çocuğunuzun yalan söylediğini fark etmek ne kadar üzücü ve öfkelendiren bir durum olsa da durumla ilgili harekete geçmeden önce yukarıdaki soruları aklınızdan geçirmeniz hızlı bir adım atmanızı önler. Aynı zamanda ona karşı kapsayıcı ve sıcak bir tutum içerisinde olmanız çocuğunuzun davranışının altındaki ihtiyacı açıklamasını kolaylaştırır. Çocuğunuzun söylediklerinden belki de ilgiye ihtiyacı olduğunu ya da yalan söylediğini fark edemediğini çıkarabilirsiniz.
Çocuğunuzun olumlu davranışlarını pekiştirin. Çocuğunuz kızacağınızı düşündüğü bir konuda tüm dürüstlüğüyle size açıklama yapıyorsa ‘bak sana söylemiştim, başına neler geldi!’ gibi ders verici bir tutum yerine davranışı için onu takdir edebilirsiniz. Çocuklar bazı zamanlarda yalan söylemenin havalı görünmelerini, arkadaşları tarafından kabul edilmelerini sağladığını da düşünebilir. Çocukları dürüst davranışları konusunda desteklemek kendilerine olan güvenin artmasına da yardımcı olur. Dürüstlüğü ve olumlu davranışları desteklenen çocuklar sırf akranları arasında kabul görmek amacıyla yalan söylemek yerine gerektiği yerde hayır diyebilen ve ne istediğini bilen bireyler haline gelebilecektir.
Çocuğunuzdan beklentilerinizi ona açık bir şekilde ifade edin. Ergenlik öncesi dönemde çocuklar ebeveynlerine karşı hala çok yakındır ve ebeveynlerinin davranışlarını büyük bir ciddiyetle gözlemler. Bu noktada yalan söylemek, dürüst olmak gibi konularda ondan beklentinizi açık bir şekilde ifade etmeniz çocuğunuzun içinde bulunduğu süreci anlamlandırmasına yardımcı olacaktır. Çocuğunuza karşı açık olmak ona karşı rol model olmanızı da sağlar. Çocuklar yetişkinlerin sadece sözlerini almaz, davranışlarından da çok fazla şey öğrenir.
Çocuğunuzun doğruyu söylemesi konusunda kolaylaştırıcı olun. Çocuğunuzun yalan söylediğini fark ettiğinizde altında yatan ihtiyacı fark etmek ve bu ihtiyacı gidermeye yönelik harekete geçmek çocuğun kendini ifade ederken yalan söyleme davranışına olan ihtiyacını ortadan kaldıracaktır. İlgi görmek isteyen bir çocuk yalan söylediği ortaya çıktığında odak noktası oluyorsa bu durum çocuğun yalan söyleme davranışını pekiştirmekten başka bir işe yaramayacaktır. İlgi görmek için yalan söylüyorsa ihtiyacı olan ilgiyi fark etmek ve çocuk yalan söylemeden önce ona verebilmek önemlidir.
Çocuklar farkında bir şekilde ya da farkında olmadan yalan söyleyebilir. Önemli olan onları etiketlemekten kaçınmaktır. Ebeveynler çocukların yalan söyleme gibi kabul edilemeyecek davranışlarına olan öfkelerini ifade ederken karşılarında kısacık bir yaşam geçmişi olan çocuklar olduğunu unutmamalıdır. Yetişkin öfkesi uygun olan yollarla olmak şartıyla ancak bir yetişkine gösterilebilir. Çocukların davranışları; ebeveynlerinden aldıkları bilgilendirmelerle, yetişkinlerden gördükleri davranışlarla ve uygun yerlerde ihtiyaçlarının karşılanmasıyla şekillendirilebilir. Çocukların hayatı anlamlandırabilmelerinde ve normlara uyabilmelerinde ebeveynlerinden öğrendiklerine ihtiyaçları olduğunu unutmamak önemlidir.
Uzm. Psk. Duygu ÇANKAYA ÇADIRCIOĞLU
Kaynaklar:
https://raisingchildren.net.au/preschoolers/behaviour/common-concerns/lies https://www.pbs.org/parents/thrive/why-kids-lie-and-what-to-do-about-it
